Opening Academisch Jaar 2019

Prof.Dr. Donald Loose, filosoof en docent HOVO Brabant:
Kant over gelijkheid en broederschap
Het actuele wereldnieuws toont dat er behoefte bestaat aan een nieuwe orde, gebaseerd op een nieuw wereldbeeld. De indruk kan ontstaan dat het democratisch stelsel “ook maar een mogelijk model is naast andere stelsels”. Naar de mening van Donald Loose biedt de Duitse filosoof  (1724-1804) ons het enige, moderne, herkenbare en alles verenigende ankerpunt om vast te houden aan het democratisch stelsel.

De moderne democratische rechtstaat berust op de rechten van de mens. De wijsgerige fundering ervoor gaat terug naar de Verlichting. De Franse revolutie bracht ons ‘vrijheid, gelijkheid, broederschap’. Kant, tijdgenoot van die revolutie, nuanceert deze ‘drie-eenheid’. Kant formuleert een rechtsleer en een deugdenleer. De rechtsleer noemt drie onvervreemdbare grondrechten: ‘vrijheid’, ‘gelijkheid’ en ‘zelfstandigheid’. ‘Broederschap’ is een begrip dat volgens Kant niet in de rechtsleer of in de politiek past. ‘Broederschap’ is daarentegen wel van belang in de deugdenleer.

Vrijheid is hèt grondrecht, waarop alle recht is gefundeerd. De rechtsleer omvat de voorwaarden om de vrije wilskeuze van de één te verenigen met de vrije wilskeuze van de ander: elk individu kan slechts dat willen waarvan hij kan accepteren dat een ander dat ook zou kunnen willen. Binnen die voorwaarde heeft het individu het recht zijn vrijheid autonoom te bepalen. Staatsburgers hoeven geen andere wet te gehoorzamen dan waar ze als gelijken en onafhankelijke individuen in een wetgevende vergadering in alle vrijheid hun instemming kunnen verlenen. Dit vereist mondigheid en eigen denkvermogen van de vrije burger. Uit dit principe volgt als vanzelf de burgerlijke gelijkheid: niemand staat boven de wet en er is geen plaats voor privileges, adel en andere standsverschillen. De rechtspositie van elke burger is de verhouding van de enkeling tot het grote geheel zonder het bestaan van coalities of dominante groepen.

De praktijk maakt het niet mogelijk dat ieder op gelijke wijze mede-wetgever kan zijn. Wie geroepen is tot wetgever dient burgerlijk zelfstandig te zijn: onafhankelijk, niet gestuurd door anderen, met oog voor het algemeen belang. Een volksvertegenwoordiger is geen gemandateerde van een achterban of pressiegroep. De huidige crisis van de parlementaire democratie toont aan dat lang niet alle burgers zich nog herkennen in de afgevaardigden.
Het idee van de burgerlijke gelijkheid verdraagt zich slecht met het bestaan van collectieve identiteitsclaims (o.a. gebaseerd op religie, afkomst, nationaliteit, familie, kaste), omdat die het individu opsluiten in een gemeenschappelijkheid die de eigen persoonlijkheid aantast. Collectieve identiteitsclaims leiden tot discriminatie. Het individu wordt teruggebracht tot een lid van zijn ‘clan’ en zodoende maakt hij geen deel meer uit van de universele rechtsgemeenschap en geniet niet de daarin verankerde vrijheid. In die situatie schrijft men ongelijke rechten toe aan maatschappelijk gelijken. En hier ligt het motief voor Kant het begrip ‘broederschap’ geen rol te willen laten spelen in de politiek.
Vrijheid betekent ook dat ieder op eigen wijze zijn geluk mag zoeken en beleven, mits hij daarbij de rechten van anderen niet schaadt. Iedereen moet ook het gelijke recht hebben zich een sociale positie te verwerven. Echter, verschillen in fysieke en geestelijke talenten leiden onvermijdelijk tot maatschappelijke ongelijkheid en ongelijke welvaart. Desondanks zijn allen als burgers (rechtssubjecten) gelijk. Beseft dient te worden dat de welvaart van de één afhangt van de ander. De rijke industrieel kan niet zonder zijn werknemers. Al blijft het een feit dat er altijd armen zijn geweest, en dat die er vermoedelijk ook altijd zullen zijn. Kant erkent het recht van de staat een zekere vorm van ‘inkomens- en vermogensherverdeling’ toe te passen. De staat ontleent dit richt aan de verplichting die hij heeft de samenleving in stand te houden. Armenondersteuning is in deze visie juridisch gemotiveerd en niet sociaal.

Zoals al opgemerkt, ruimt Kant in politiek en wetgeving geen ruimte in voor het begrip broederschap. Burgers zijn geen broeders, de staat is geen vader voor de burgers. Zou de staat de burgers zien als kinderen, dan zou dat betekenen dat zij onbekwaam en onmondig zijn. Dit is strijdig met vrijheid en zelfstandigheid. Kant beschouwt alle broederschappen in de politiek als ‘gekonkel’. En ook vriendschap en macht gaan niet samen. Kant geeft broederschap wel een plaats in de deugdenleer. De deugdenplicht wordt geregeerd door de morele intentie van het individu, terwijl de rechtsplicht extern wordt afgedwongen. In de deugdenleer zijn respect, liefde, welwillendheid, vriendschap belangrijke begrippen, die zich niet verdragen met superioriteit. Ook hier dus: gelijkheid en gelijkwaardigheid.

Conclusie
Donald Loose concludeert als volgt.
“De gedachten van Kant toegepast op de ‘moderne burger’ toont een burger die zoekt naar de synthese van vrijheid en natuur, van recht en samenleving. Het einddoel en ideaal is de realisering van ieders vrijheid in een van permanente vrede.

Voor ons huidig democratisch bestel betekent dat dat onze vrije instellingen (parlement, rechtbank, universiteit) de onmisbare garantie zijn voor het behoud van ieders vrijheid. Tegelijk moeten we beseffen dat we niet alles kunnen inwilligen, maar dat deze instellingen de kaders bieden waarbinnen de burgers een eigen verantwoordelijkheid als staatsburger hebben.
Zie ook: Donald Loose: Over vriendschap. De praktische filosofie van Kant. Nijmegen 2019   (samenvatting Ton Verweij)

Leuk muzikaal intermezzo door Salon 11Eleven met zangeres Daniëlle van den Hurk